U posljednjem razdoblju Osmanskog carstva, Skadarski vilajet obuhvatao je dva sandžaka (okruga): Skadarski i Drački. Skadarski sandžak obuvatao je nekoliko kaza (sreza), kao što su Skadarski, Ulcinjski, Barski, Podgorički, Lješki, Krujski, Pukski i Mirditski. (Kazȁ je srez, distrikt u Osmanskoj administraciji sa jednim kajmakamom na čelu: krajina. Vidjeti Tahir Dizdar, Rječnik orijentalizama na albanskom jeziku, str. 527. U Osmanskoj državi kazȁ je označavala gradiće (varošice), a prema današnjoj administraciji podrazumijeva opštinu (komunu), budući da je savremena administracija preuzeta iz ondašnjeg vremena Npr. imali smo Ulcinjsku kazu, Barsku, Podgoričku, Pljevaljsku, Lješku, Krujsku, Tiransku, itd.)
Nakon prelaska Podgoričke kaze pod Crnogorsku vladavinu 1878. godine, mjesta kao što su Gruda, Tuzi, Hoti, Keljmendi, itd. koja su bila dio ove kaze, ostale su na teritoriji Skadarskog vilajeta tj. u Osmanskoj državi. Međutim, na osnovu dva dosijea osmanske državne arhive u Istanbulu, svjedoči se da je 29. marta 1879. godine formiran Grudski kajmakamluk (kaza) sa centrom u Tuzima, i zbog svog značaja 31. jula 1879. je preimenovan u Tušku kazu, gdje je na čelu kao kajmakam postavljen Hadži Osman paša. (BOA- Başbakanlık Osmanlı Arşivleri-Arhiva Predsjedništva Vlade u Istanbulu, İ.ŞD. 45/2405; İ.DH. 789/64127).
Mnoga dokumenta iz istanbulske arhive kao i salnameti (salname označavaju statističke izvještaje, koji se izdaju svake godine od strane centralne ili lokalne (vilajet) vlasti, kako bi dali opis i odnos različitim događajima, biografiju zvaničnika ili državnih službenika, itd. Nakon 1888. salname su počele da se objavljuju samo u vezi sa zvaničnim događajima državnih službenika. Tako imamo različite salname kao npr. Državne salname, nekog vilajeta, Ministarstva prosvete, trgovine, finansija itd.) Skadarskog vilajeta godine 1892. i 1894. svjedoče da je tuška kazȁ imala puna prava kao i druge kaze u Skadarskom sandžaku. Na osnovu jednog dokumenta iz Arhive Predsjeništva Vlade u Istanbulu od 30.12.1880. navodi se kako su Tuzi postale centar, kako su dobile status “kazȁ” iako su prije toga bile naselje, kako su se pridružile nahije i ostala naselja oko njih, i kako je na čelu imenovan kajmakam, itd.
Iako postoje na desetine dokumenata sa različitom tematikom o naseljima i nahijama ove kaze, pomenućemo samo neke od njih koji su bili ključni za dio administracije. Na osnovu ovih dokumenata jasno se vidi da su Tuzi kao kazȁ u svojoj administraciji obuhvatale sljedeća naselja: Dinošu (BOA, DH.MKT. 1563/78; MF.MKT., 801/47; İşkodra Vilayeti Salnamesi 1310/1892, f. 80), Milješ (BOA, DH.MKT. 1563/78), Rogame (BOA, DH.MKT. 1563/78), Karabuško polje – Kara toprak (Na osnovu mnogih pronađenih dokumenata u državnoj arhivi Osmanske imperije u Istanbulu, mjesto Kara Toprak koje je na osnovu crnogorske administracije nazvano Karabuško polje, u periodu osmanske države je poznato samo kao “Kara Toprak”, što na albanskom jeziku znači Dheu i Zi (Crno tle). Vidjeti, BOA, MV. 81/42; MV. 81/47; MF/MKT. 801/47) Vladne (BOA, DH.MKT. 1563/78; DH.MKT, 950/39; MF.MKT. 305/67; MV. 62/96; Y..MTV. 99/44; A.MKT.MHM, 502/21; İşkodra Vilayeti Salnamesi h.1310/1892, f. 80), Mataguži (BOA, Y..PRK.ASK. 158/32; MF.MKT. 305/67; ŞD. 432/2; DH.MKT, 1278/37; DH.MKT. 1005/64; BEO. 1860/139473; İşkodra Vilayeti Salnamesi 1310/1892, f. 80), Šipšanik (BOA, 3212/240893; BEO, 853/63932; İşkodra Vilayeti Salnamesi h.1310/1892, f. 80), Vranj (BOA, DH.MKT. 1005/64; HR.SYS. 148/18). Takođe, mnogi djelovi Malesije kao što su Hoti (BOA, MV. 87/63; BEO, 786/58876; DH.MKT. 466/68; BEO, 1741/130509; DH.MKT. 466/68), Gruda (BOA, MV, 87/63; BOA, MV. 81/42; DH.MKT. 466/68; DH.MKT. 466/68), i Kastrati (BOA, BEO, 1954/146545; BEO, 1963/147153; BEO, 1988/149096) bili su dio ove kaze.
I salname Skadarskog vilajeta iz 1892/1310. i 1894/1312. godine govore nam o Tuškoj kazi koja se graniči na sjeveru sa Crnom Gorom. Tuzi obuhvataju naselja Mataguži, Vladne, Šipčanik, Dinoša, Malesiju-Hoti i Grude, Hoti obuhvataju naselja Rapšu i Traboin, a u Grudi su Krševo, kao i Tuški barjaci (İşkodra Vilayeti Salnamesi 1310/1892, f. 80; İşkodra Vilayeti Salnamesi h.1312/1894, f. 85). Na osnovu ovih salnama i Hum (BOA, ŞD. 575/28), bio je dio ove kaze, i bio je 8 km daleko od centra Tuzi. On je služio kao luka, jer se nalazio na Skadarskom jezeru, i moglo je da se veže 4000 čamaca, kaže se u salnami (İşkodra Vilayeti Salnamesi h. 1310/1892, f. 80; İşkodra Vilayeti Salnamesi h. 1312/1894, f. 85). Takođe, u ovim salanama kaže se da se brdo Dečić (u salnami je napisan kao Dačić) nalazi na istoku kasabe i da je dio Tuške kaze (İşkodra Vilayeti Salnamesi 1310/1892, f. 80; İşkodra Vilayeti Salnamesi 1312/1894, f. 85).
Na osnovu arhivskih dokumenata i pomenutih salnama Tuška kazȁ koja je bila dio Skadarskog sandžaka posjedovala je administrativne i javne lokalne organe za vrijeme u kojem se tada nalazio vilajet i sama Osmanska država. U obje salname su pomenute najvažnije javne institucije ove kaze kao i njeni zvaničnici, dok nepominjanje ostalih organa u salnamima (iako su veoma važni) nisu bile kompetentan neophodan rezultat (slična stvar se primjetila i na drugim mjestima) jer sve potrebne institucije su se nalazile u Skadru. Odatle su oni pokrivali obaveze stanovnika kaze preko administrativnih službenika drugog ranga, koji su ih slali u ove kaze.
Na osnovu arhivskih dokumenata i salnama Skadarskog vilajeta (İşkodra Vilayeti Salnamesi 1310/1892, f. 79-81; İşkodra Vilayeti Salnamesi, 1312/1894, f. 83-86), kao najvažniji javni organi jedne kaze, u ovom slučaju Tuške, mogu se navesti sljedeći:
Predsjednik – Kajmakam
Na osnovu Pravilnika za Javnu administraciju provincija (vilajeta) – 1871. najviši službenik u provinciji (vilajetu) je guverner, na nivou potprovincije bio je (liva) mutesarif, na nivou distrikta tj. opštine (komune) bio je kajmakam, i svi su oni postavljani direktno od sultana i centralnih autoriteta. Dalje, na nivou nahije dolazi direktor, i na nivou naselja (sela) dolazi muhtar (izabrani starac).
Riječ kajmakam potiče od arapske riječi kaim i makam, gdje riječ kaim znači “onaj koji staje na noge”, prav na nogama, zamjenik, dok riječ makam znači mjesto (Dizdari, po aty, f. 476), jednom riječju predsjednik, koji je imao i vojna ovlašćenja.
Ovlašćenja kajmakama su:
Usmjerava slučajeve koji se odnose na vlasništvo, finansije, policiju i druge poslove.
Sa mutesarifijevim odobrenjem, u određeno vrijeme nahija saziva skupštinu kako bi izabrali njihovog direktora.
Nahija primjenjuje donesene odluke skupštine nakon što se razmatraju u administraciji kaze, i nakon odobrenja sandžaka itd. (Ukkase Kadan, Hüdavendigar Vilayeti’nin Kuruluşu, Teşkilat ve İdresi, f. 85).
Na osnovu dokumenata i salnama u ovoj kazi mogu se naći sljedeća imena kajmakama:
Hadži Osman paša (BOA, İ.DH. 789/64127).
Pomoćnik kajmakama Halil Efendija Podgoričanin, koji se još davno iselio u Skadar, imenovan je za kajmakama na Tuškoj kazi (BOA, Y..A…RES. 11/61; DH.MKT. 1338/22).
Kasnije dolazi kajmakam Halil Šahab beg (BOA, İ..DH..869/69494).
Pomoćnik kajmakam Šaban beg (BOA, Y..A…RES. 19/47; İ..DH..911/72392; İ..HR..295/18643).
Nakon što je kajmakam iz Tuzi Šaban beg dao ostavku, na njegovo mjesto dolazi kajmakam šijaktski Velijudin, dok je onaj iz Tuzi imenovan u Krujskoj kazi, dok se bivši Krujski kajmakam Šerif efendi imenuje u kazi šijaktskoj. (BOA, DH.MKT. 1842/47).
Kasnije je za kajmakama ove kaze imenovan oficir binbaš Halil beg. (BOA, İ..DH..1266/99582; İşkodra Vilayeti Salnamesi h.1310/1892, f. 80).
Godine 1893. imenovan je oficir Salih efendi (BOA, BEO, 417/31215; İ..DH.. 1363/1316/Za-43; İşkodra Vilayeti Salnamesi h.1312/1894, f. 83). Nakon toga Salih efendi imenuje se u Solunu, a kao njegova zamjena dolazi oficir Mustafa efendija (BOA, BEO, 1223/91710; DH.MKT. 2150/7; BEO, 1363/102194).
Nakon toga je imenovan oficir Mehmed efendi (BOA, DH.MKT, 993/40; İ..DH..1441/1323/Z-16).
Godine 1908/1326. postavljen je Abdurezak efendija (BOA, İ..DH..1464/1326/s-33).
Nakon njega Ismail Haki beg (BOA, DH.MKT. 2697/99).
Nakon njega kapetan Ćazim efendi (BOA, İ..DH..1473/1327/S-35; DH.MKT.2792/95).
Godine 1911/1329. imenovan je zvanični prevodilac Skadarskog vilajeta Mihal efendi (BOA, İ..DH..1488/1329/B-06; BEO, 3915/293573).
Naibi ili sudija kaze
Tuška kazȁ imala je i naiba ili sudiju kaze, i na osnovu jednog dokumenta i salnama Skadarskog vilajeta, ovu funkciju obavljao je Ibrahim Sidki efendija (BOA, MF.MKT, 175/61).
Fiskalni direktorat
Drugi javni organ po važnosti, nakon naiba jeste Fiskalni direktorat. Zadaci direktora koji su sačinjavali direktorat, mogu se podijeliti u dvije tačke:
-primjenjivali su odluke kaze na osnovu pravilnika vilajeta za finansijske slučajeve,
-računsku fakturu su primjenjivali na osnovu datih odluka od strane preduzetnika ili računovođe (muhasebedžija) sandžaka preko mutesarija.
Na osnovu salnama Skadarskog vilajeta 1892. na čelu ovog organa bio je Zejnelabidin efendija, a na osnovu onog iz 1894. ovaj zadatak obavljao je Hasan efendija.
Sekretarijat za zvanična pisma
Kao značajni javni organ sa svojim posebnim zadacima jeste i Sekretarijat (BOA, DH.MKT, 324/2), koji je imao sljedeće zadatke:
-da piše sve prepiske (korespondence) kajmakama, da sakupi i čuva zvanične podatke.
Sekretari za zvanična pisma su bili u obavezi da zajedno rade pod nadzorom kajmakama, kojima su pomagali direktori kaze, predstavnici skupštine, kao i druge službe (Kadan, po aty, f. 86).
Na osnovu pomenutih salnama 1892. i 1894. na čelu ovog zadatka bio je Hasan Husni efendi.
Službenici nepokretne imovine i civilnog sektora (BOA, DH.SN..THR, 13/31)
Službenici nepokretne imovine i civilnog sektora imali su sljedeće zadatke:
-obavljali su registraciju nepokretne imovine – katastar,
-regulisali su događaje u vezi sa nepokretnom imovinom i civilnim sektorom,
-Shodno zakonodavstvu, obavljali su listu u datom roku,
-regulisali su lične karte i pasoše (Kadan, po aty, f. 86).
Skupština kaze
Skupština opštine (komune) pod predsjedništvom kajmakama sačinjena je od direktora fiskalnog direktorata, sekretara za zvanična pisma, sudije kaze, muftije i vjerskih vođa zajednica drugih konfesija, civilnih vazala i četiri izabrana člana (dva muslimana i dva nemuslimana, ali nije bilo striktno pravilo). (Kadan, po aty, f. 94).
Na osnovu salnama Skadarskog vilajeta Skupština tuške kaze imala je šest savjetnika (na osnovu salname iz 1892. i 1894. bilo je i skupština, odnosno “obraćajućih savjeta” i na drugim lokalnim nivoima, gdje je samo Tuška kaza imala šest članova. Lježa je imala sedam, Kruja osam, Puka pet i Mirdita sedam (Vidjeti İşkodra Vilayeti Salnamesi h. 1310/1892, f. 79-99) gdje je na čelu bio smješten kajmakam, a kao dopuna su bili sudija, direktor fiskalnog direktorata, sekretar za zvanična pisma, a dva druga člana u Skupštini može se tvrditi da su bili mještani, jer na njihovom prezimenu je dodat sufiks “aga”, gdje se razumije da je aga bio vlasnik zemljišnih posjeda; imenovani su i esnafi, predvodnici (lideri) mjesta, sela, gdje je bio razvijen kodeks časti nasljednim putem (Dizdari, po aty, f. 6). Na osnovu salnama 1892. kao civil, član ove skupštine bio je Hadži Husein Aga i Hasan Aga, a na osnovu salname iz 1894. na njihovom mjestu su imenovani Hadži Ahmet Aga i Čun Aga.
Skupština kaze je bila praćena i sazivana iz razloga što je imala ovlašćenja oko sljedećih slučaja:
-Administrativnu proceduru,
-Kontroliše ulazak i izlazak u kazi,
-Preuzima obaveze za zdravstveno osiguranje,
-Izgradnju komunalnih objekata, kao i puteva koji povezuju naselja i nahije itd.
-Skupština ima pravo i provjeru ugovora kao i revidiranje prodaje (trgovine) koje su obuhvaćene ovlašćenjima kajmakama,
-Kontroliše opšti budžet (trezor),
-Čuva državno bogatstvo,
Sa odlukom skupštine sandžaka obezbjeđuje se raspodjela takse (poreza) za naselja, a takođe, skupština je imala zadatak da obavijesti kajmakama za preuzete odluke itd.(Kadan, po aty, f. 94)
Prvostepeni sud – Mahkeme-i Bidayet
Kao i ostale kaze, tako je i tuška imala Prvostepeni sud, koji potvrđuje jedan dokument iz 1886. (BOA, MV, 20/62). Na čelu je bio sudija kaze (naib). Odmah poslije njega se nalazio tužilac (Mustanik) koji je otvarao sjednice Prvostepenog suda. Na osnovu salnama iz 1892. tužilac ovog suda je Mehemd efendija. Na osnovu hijerarhije ispod njega se nalazi njegov pomoćnik gdje je bio postavljen Ethem efendija. Na osnovu salname iz 1892. u Prvostepenom sudu je radio i jedan član, zapravo službenik. Salnama iz 1894. kazuje da je bio imenovan Malj Đoka Aga. Sud u Tuzima je imao i katiba tj. osobu koja se bavila vinjetama zvaničnih dokumenata, a ovaj zadatak je obavljao Šućuri efendija. Pored toga, sud je imao i portira ili mubaširina, koji je pomagao sudu na sjednicama suda, tako što je zvao svjedoke i osumnjičene osobe. Godine 1892. i 1894. ovaj zadatak je obavljao Zejnel, sin Ibrahima Age (İşkodra Vilayeti Salnamesi 1894/1312, f. 79).
Zabita ili policijski direktorat
Zabiti su službenici ili policija koja je imala zadatak da obezbijedi mir unutar mjesta. Na osnovu dvije pomenute salname, na čelu ovog mjesta bio je Mehmed efendija.
Zadatak policijskog direktorata je:
Da primijeti zločine i da obavijesti kazu,
Da primjenjuje obaveze koje kajmakam naredi, koje su se odnosile na obezbjeđivanje mira i stabilnosti samog mjesta, itd.
Poštanski i telegrafski direktorat
Kao i svaka druga kazȁ, i tuška je imala poštanske i telegrafske zvanične službenike, a na osnovu jednog dokumenta i salnama (1892-1894) na ovaj zadatak je bio postavljen Husein efendija (BOA, BEO, 187/13971), dok na osnovu salname iz 1894. primjećuje se da pored službenika Huseina efendije, svoj zadatak u okviru ove službe je obavljao i Dikran efendija, zadužen za prepisku (korespondenciju) sa vanjskim subjektima.
Direktorat opštih dugova
Pored pomenutih javnih organa, tuška kazȁ je imala i Direktorat za opšte dugove, gdje je 1892. i 1894. ovu funkciju obavljao zvanični službenik Zejnelabidin efendija. Ovaj Direktorat je imao i Arbadžiuna koji je obezbjeđivao skladište usjeva i robe, gdje je u tom periodu zadužen bio Hasan efendija.
Granični direktorat
Na osnovu salnama iz 1892. kao službenik Graničnog direktorata bio je Adul Sabri efendija. Dvije godine kasnije u Skadarskoj salnami ukazuje se na nekoliko graničnih službi koje su pripadale tuškoj kazi, i gdje su radili sljedeći službenici:
Granični službenik u Tuzima bio je Akif beg,
Granični službenik u Dinoši bio je Hasan efendija,
Službenik pri mostu na Cijevni bio je Athem efendija,
Službenik u Matagužima bio je Halil beg,
Službenik u Vladnama bio je Osman beg,
Službenik pri luci Huma (BOA, ŞD. 575/28) bio je Sadik efendija.
Na osnovu prikupljenog materijala iz osmanske arhive predsjedništva u Istanbulu i salnama vilajeta u Skadru, lucidno se primjećuje da je u tom periodu postojala lokalna vlast u Tuzima, iako je tada vrhovna osmanska vlast težila centralizaciji.
Treba napomenuti da je od perioda Tanzimata osmanska vlast počela da centralizuje vlast u svim sferama, počev od zakonodavne, izvršne i sudske, gdje je to uticalo i na administrativnu organizaciju provincija. Tome svjedoči i pravilnik koji je donijet 1864. poznat kao “Provincijalni (vilajetski) administrativni pravilnik”, kao i pravilnik iz 1871. gdje ovaj posljednji predstavlja novi plan za podjelu provincija kako bi kontrola centralnih vlasti bila veća i lakša.
Kao što se vidi na osnovu ovih prikupljenih dokumenata, interes državne administracije je bio da Tuzi budu na nivou opštine (komune). Dobro organizovana administracija u Tuzima uspjela je da formira lokalnu samoupravu koja je pokrivala interese naroda Malesije. Može se tvrditi da je lokalnoj administraciji u Tuzima (iako se kasnije formirala) posebnu pažnju posvetila Osmanska država koja je omogućila da se ispuni svaka sfera života od kajmakama do portira, skupštine kaze, prvostepenog suda, fiskalnog direktorata, policije, službenika katastra, poštanskog i telegrafskog direktorata, graničnih službi, skladišta robe itd.
Takođe smo tvrdili da nepominjanje ostalih institucija u salnamama, iako po svom sadržaju jako značajne, ne proizilaze iz nepotpunih ovlašćenja opštine, već nisu bile potrebne za svakodnevicu stanovnika tuške kaze (takva situacija se mogla primijetiti i u drugim kazama), i na taj način ostale dodatne potrebe su se realizovale preko Skadra i bile su u direktnoj zavisnosti.
Kad je u pitanju nacionalna pripadnost službenika javnih organa u opštini Tuzi, potrebna su dalja istraživanja koja će crpiti druge relevantne izvore. U osmanskim arhivskim dokumentima kao i salnamama u Skadru nije naznačena nacionalna pripadnost službenika. Ovaj materijal je pripremljen kako bi pokazao postojanost i funkcionisanje administrativnih organa opštine Tuzi.
(Sa albanskog preveo: Denis Ljuljanović)
